Veel talen beschikken over een zogenaamde ‘apprehensional epistemic’ om gebeurtenissen te presenteren die zouden kunnen plaatsvinden (‘epistemic’) maar die ongewenst zijn (‘apprehensive’) (Angelo & Bernd-Schulze 2016). Ook het Nederlands heeft een constructie die precies deze twee componenten combineert: de ‘retorische straks-constructie’ (Boogaart 2009), een exclamatief patroon met 'straks' (of een vergelijkbaar woord) op de eerste zinsplaats.
(Pas op!), Straks/zo meteen/da(de)lijk/(zo) direct val je (nog)!
In deze lezing combineer ik een constructie-grammaticale beschrijving van de formele eigenschappen van de constructie met een pragma-dialectische analyse van het gebruik ervan als strategische manoeuvre. De vorm van de constructie wordt eerst bepaald op basis van data uit het Corpus Gesproken Nederlands waarin ca. 60 van de 1570 voorkomens van 'straks' van dit type zijn. Vervolgens is met specifiekere zoekopdrachten, bijvoorbeeld met het partikel 'nog', gezocht naar argumentatief gebruik ervan in kranten en forumdiscussies op internet.
Op grond van de semantiek van de constructie (‘mogelijk maar ongewenst’) is deze bij uitstek geschikt als stilistisch middel in pragmatische argumentatie: negatieve gevolgen in de toekomst kunnen een redelijk argument zijn voor of tegen een handeling in het heden. Aangezien een exclamatieve constructie zo’n argument met behoorlijk wat kracht naar voren brengt, is de keuze ervoor duidelijk gericht op effectiviteit. Uit het corpusonderzoek blijkt echter dat de constructie opvallend vaak in drogredelijke argumentatie gebruikt wordt. Meestal omdat het opgeroepen toekomstscenario niet realistisch is (‘hellend vlak’), zoals in (1), maar soms ook omdat met de constructie het standpunt van de opponent belachelijk wordt gemaakt, zoals in (2).
(1) Straks loopt iedereen in Nederland met hoofddoekjes rond. En misschien nog wel gekker.
(2) Straks ga je zeker ook nog zeggen dat Marokkaanse vrouwen niet achteruit kunnen rijden?
De stilistische keuze voor een exclamatieve constructie vormt daarmee een interessante illustratie van de theorie van het strategisch manoeuvreren die zich bezighoudt met het balanceren tussen redelijkheid en effectiviteit (Van Eemeren 2010). Algemener roept deze casus de vraag op naar het nut en het gevaar van intensiverende stijlmiddelen, zoals bijv. ook de hyperbool, in argumentatie.
Referenties
Angelo, D., & Schultze-Berndt, E. (2016). Beware bambai - lest it be apprehensive. In F. Meakins, & C. O'Shannessy (Red.), Loss and Renewal: Australian languages since contact. (pp. 255-296).
Boogaart, R. (2009). Een retorische straks-constructie. In R. Boogaart et al (Red.), Woorden wisselen. (pp. 167-182).
Eemeren, F. van (2010). Strategic maneuvering in argumentative discourse. John Benjamins.
